ادامه مطلب:

ازاین میراث زرّین ماندگار، خوب است که به عنوان نمونه چند موردی ذکر گردد:

الف): دانشکده ها

«فهرست زیر به رویش «تحقیق میدانی» و استخبار مکتوب و ارسال نامه برای افراد در هر ایالت پاکستان و به طریق غیر رسمی و کسب اطلاعات از اینجا و آنجا و به خصوص مدرسان یا فارغ التحصیلان آن دانشکده ها فراهم گردیده است که شاید مستند ترین فهرست در این زمینه باشد. »

مراکز یاد شده برای تدریس زبان و ادبیات فارسی در پاکستان به شرح زیر است:

1-    دانشکده دولتی- لاهور

2-    دانشکده نواز شریف، چونامندی- لاهور

3-    دانشکده دخترانه بلال گنج- لاهور

4-    دانشکده دولتی کینرو(دخترانه)- لاهور

5-    دانشکده دخترانه بندر رود- لاهور

6-    دانشکده اپوا- لاهور

7-    دانشکده شاد باغ- لاهور

8-    دانشکده خاور شناسی، دانشگاه پنجاب- لاهور

9-    دانشکده تربیت معلم – ملتان

  10 دانشکده دولتی دیبال پور. [3]

لازم به زکر است که جناب دکتر سبزواری از (115) دانشکده نامبرده است که بعنوان نمونه فقط ده تای از آن را ذکر نمودم.

ب): فهرست بعضی کتابها و رساله ها در بارة زبان و آموزش فارسی در پاکستان؛ در این قسمت مؤلف حدود چهل و پنج کتاب و رساله را ذکر کرده است که به اختصار به ده مورد آنها اشاره می شود:

1- آموزگار فارسی: حضور احمد سلیم، چاپ حیدر آبادسند، 1971، 114ص.

2- مکالمه روز مره فارسی، چاپ راولپندی، از دکتر محمدحسین تسبیحی1992،104ص.

3- اقبال و جهان فارسی، از : دکتر سید محمد اکرم شاه(اکرام)، چاپ لاهور.

4- فارسی آموز(حصه اول) چاپ راولپندی، از: ابو طارق تورانی 348ص.

5- فارسی ادب (بر صغیر پاک و هندمین)، چاپ لاهور و بهاولیور، 1992، از: سمیع الدوله دونه 309ص.

6- فارسی ادب کی شخصیات(اردو و فارسی) چاپ لنکهنو،1992م 144ص، ازک دکتر محمد تقی علی عابدی.

7- فارسی ادب مین هندوان کاحصه، از: دکتر سید عبدالله، چاپ لاهور.

8- فارسی اور هندوستان چاپ پنته، 1976 م، 106ص، از: دکتر نذیر احمد.

9- فارسی داستان نویسی کی مختصر تاریخ، از: دکتر مؤمن محی الدین ، چاپ دهلی 1994 م، 80ص.

10- فرهنگ مشترک زبان فارسی (11زبان)، تألیف دکتر گوهر نوشاهی، چاپ راولپندی560ص. [4]

ج): میراث مکتوب مشترک در پاکستان:

یکی از میراث های بسیار گرانبهای مشترک ایران و پاکستان که هم اکنون زینت بخش کتابهای پاکستان شده، نسخه های خطی فارسی موجود در این کشور است بر اساس پژوهشی که در مورد کتابخانه های پاکستان در چهار استان پاکستان انجام یافته تعداد 258 کتابخانه مورد بررسی قرار گرفته که کتابهای موجود در آن کتابخانه ها 60/100 ( شست در صد به زبان فارسی، 25در صد عربی و بقیه به زبانهای اردو، پنجابی، سندی، پشتو، بلوچی، سنسکریت، ترکی و انگلیسی نگارش یافته است.

نسخه خطی موجود در آن کتابخانه صد و پنجاه هزار نسخه بر آورد گردیده که زبان فارسی در میان زبانهای آن نسخه های خطی، مقام اول را احراز کرده است، زبان عربی مرتبه دوم را دارد و به تناسب هریک از استانهای چهار گانه زبانهای اردو، پشتو، پنجابی و بلوچی مقام سوم را حائز می گردد. [5] 

گسترش زبان فارسی در پاکستان

لاهور در قرن ششم مرکز و بستر زبان و ادبیات فارسی شناخته می شد هندیان زبان و ادبیات فارسی را فرا گرفته بودند در حدود سنوات( 538 – 540 هجری) که خواجه نصر الله منشی در دربار بهرامشاه غزنوی در لاهور می زیست در کتاب کلیله و دمنه (پنج داستان)   (panchatantra)   ترجمه عربی روزبه معروف به عبدالله ابن مقفع، دانشمند ایرانی را به زبان فارسی (باشرح اضافات) بر گردانده است، می نویسد : (چون رغبت مردمان از مطالعت کتب تازی قاصر گشته است ) و به خاطرش گذشته که آن را به فارسی ترجمه کند تا قابل درک و فهم وهضم و استفاده برای همگان باشد. و نیز مینگریم ابو الفرج ابن مسعود رونی متوفی در سنه 484 هجری / 1091 میلادی شاعر دربار ابراهیم ابن مسعود غزنوی و نخستین گوینده فارسی زبان شبه قاره است. [1]

      همین قدر در اینجا تذکر داده می شود که اولین شاعر فارسی زبان لاهور ابو عبدالله روزبه، پسر عبدالله النکتی یا (نکهتی) است که مسعود غزنوی را مدح گفته است.

      هجویری عارف سده پنجم متوفی به سال (465 هجری / 1071 میلادی) کتاب کشف المهجوب را در لاهور، به نصر فارسی تألیف فرمود و امروز در میان مردم است و به کرات طبع شده است .

انوری ابی وردی، در دیوانش سبک ابوالفرج ابن مسعود رونی را تتبع فرموده است.

پس از ابوالفرج ابن مسعود رونی لاهوری نوبت به مسعود سعد سلمان (متولد 438 – 515) می رسد، ظهور این دو شاعر هندی پارسی زبان چهره درخشان لاهور را نشان می دهد و به ما ثابت می شود که در آواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم، زبان فارسی در شمال و شمال غربی هند زبان مذهبی و زبان دیوانی بوده است، مسعود سعد بیشک بزرگترین شاعر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری است و با اطمینان، می توان گفت که یکی از بزرگترین قصیده سرایان سنه ششم هجری به شمار می رود قصاید و قطعات سعد سلمان مشحون به مضامن نغز و شعرش از حیث لطافت وبلاغت و جزالت سهل و ممتنع است، این شاعر بلند نظر دوبار به زندان افتاده که یک بار در قلعه نای زندانی بوده و در آنجاست که در این قصیده می فرماید:

نالم به دل چونای من اندر حصار نای **** پستی گرفت همت من زین بلند جای

آرد هوای نای مرا ناله های زار   ****      جز ناله های زار چه آرد هوای نای

ای محنت ارنه کوه شدی ساعتی برو*** وی دولت ارنه باد شدی لحظة بیپای

ای تن جزع مکن که مجازی است این جهان

                                                              وی دل غمین مشو که سه پنجی است این سرای

و در قصیده ای بلند دیگری خطاب به شهر لاهور در زندان فرموده است:

ای لاهور ویحک بی من چگونه ای؟  

                                                         بی آفتاب روشن، روشن چگونه ای؟

ای آنکه باغ طبع من آراسته تورا

                                                     بی لاله و بنفشه و سوسن چگونه ای؟

تو مرغزار بودی و من شیر مرغزار

                                                     با من چگونه بودی و بی من چگونه ای؟

نفرستییم پیام و نگویی حسن عهد

                                                 کاندر حسار بسته چو بیژن چگونه ای؟

باشد تورا ز دوست یکایک تهی کنار

                                                              با دشمن نهفته به دامن چگونه ای؟

از دوستان ناصح مشفق جدا شدی

                                                        با دشمنان نا کس ایمن چگونه ای ؟

ای جره باز دست گذار شکار دوست

                                                         بسته میان تنگ نیشیمن چگونه ای؟

بر ناز دوست هرگز طاقت نداشتی

                                                      امروز با شماتت دشمن چگونه ای؟[2]

ادامه دارد

خجسته میلاد هشتمین اختر تابناک آسمان ولایت و امامت حضرت علی بن موسی الرّضا علیهماالسلام را به تمام پیروان،عاشقان و شیفتگان بارگاه آسمانیش تبریک می گویم.

          ادامه مطالب گذشته: 

      زبان فارسی دری که به تقریب از هزار سال پیش با سپاهیان محمود غزنوی وارد هند گردید، و همواره گسترش داشت و باتشکیل یافتن هر یک از دولت فارسی زبان، فرهنگ فارسی زبانان در پهنة پهناور هندوستان می گسترید و جامعه فارسی زبانان به وجود می آمد، که نه تنها دولت مردان؛ بلکه دانشمندان، روحانیان، پزشکان، لشکریان، محاسبان، معماران، خطاطان، مؤلفان، خوشنویسان، نقاشان، موسیقی دانان و بسیاری دیگر از اهل ذوق و هنر، ایرانی، یا فارسی زبان بودند و بنا بر این مردمان که با چنین جامعه‌ای سر و کار داشتند خواه نا خواه، زبان و فرهنگ فارسی را می آموختند و به دان انس می گرفتند.

      از دیگر تجلیات گسترش زبان فارسی در شبه قاره‌ای هند که اهمیت زیادی هم دارد پیدا شدن زبان اردو است، این زبان که بر اثر آمیزش لشکریان فارسی زبان با بومیان هند، ولادت یافت، ترکیبی از زبان فارسی و زبانهای محلی هند دارد، که نفوذ همه جانبه فارسی به خوبی در آن نمایان است و با الفبای فارسی نیز نوشته می شود. بذر آن ابتدا در اردوهای جنگی ، کاشته شد ولی بعد ها در شبه قاره‌ای هند و پاکستان رایج گردید. شروع این اختلاط را قاعدتا باید از سلطنت غزنویان در لاهور دانیست، ولی آنچه مسلم است دوران (شاه جهان)، به کمال رسید و در آواخر دوره پادشاهان مغولی هند در سراسر هندوستان انتشار یافت و به زبان ادبی در آمد.[1]

     وجود کتیبه های فارسی در سراسر هند نیز یکی دیگر از مظاهر زبان فارسی در این شبه قاره است که قدیم ترین آنها کتیبه‌ای سر در دروازه‌ای شرقی( مسجدقبة الاسلام) دهلی است که همزمان با فتح دهلی به وسیله‌ای قطب الدین ایبک به سال(589 ه ق ) (1193 م ) نگاشته شد و از آن سال به بعد نیز کتیبه های زیادی بر پیشانی ابنیه و قصر های سلاطین و اماکین مقدس و عمومی هند نقش بست، که همه یاد آور گسترش و مقبولیت زبان فارسی در درازای قرون و اعصار تواند بود .[2]

روی آوردن شاعران و دانشمندان، به سوی هند:

در پی فتوحات سلطان محمود در هندوستان، قوافل حامل و ناقل علما و دانشمندان و ادیبان و شاعران، فقیهان و صوفیان، صنعتگران و هنر مندان از ایران و آسیای مرکزی و دیگر کشور های مسلمان، از طریق ایران به هند وارد شدند و در شهر ها و قصبات مختلف که در تحت ادارة حکومت اسلامی بود مستقر گردیدند و زیر حمایت غازیان مسلمان به ترویج اسلام پرداختند؛ چون اسلام از ایران به هند نفوذ یافته بود قهرا در هند اسلام صبغه‌ یا رنگ اسلام در ایران را داشت و هندیان از راه زبان فارسی معانی آیات بینات قرآن و تفسیر قرآن را آموختند.

اولین بار علماء ماوراء النهر فتوا دادند که رواست تفسیر طبری را به زبان فارسی ترجمه کرد و از این رو وقتی زبان فارسی به هند آمد، زبان دینی نیز شناخته شد.

توضیح این مطلب چنین است: که ابو صالح منصور بن نوح سامانی خواست تا تفسیر بزرگ طبری را به فارسی بر گرداند و برای این منظور علمای بزرگ ماوراء النهر را که در قلمرو فرمان روایی او بودند در پای تخت خود گرد آورد و از آنان فتوا گرفت که معرفت به مبانی و اصول اسلامی اختصاص به زبان خاصی ندارد و رواست که تفسیر طبری از زبان تازی به زبان فارسی بر گردانده شود ... [3] 

      پیشرفت زبان و ادب فارسی در پهنه هند بیشتر مرهون زحمات و تلاش علما و شعرا و ادبا و صوفیان و عارفانی است که در شهرها، قصبات و دهات با مردم کم سواد و کم رشد به زبان فاسی که زبان دینی بود تبلیغ و ترویج می کردند و البته از حمایت حکام غزنوی و سایر امیران مسلمان که همگی به زبان فارسی سخن می گفتند، بر خوردار بودند.[4]

      ازین پس «در بار پادشاهان و امپراتوران هند، مانند: بابر، همایون، اکبر و اورنگ زیب، همواره مهدفارسی دانان و سخنوران فارسی گوی و فارسی زبان بود و گاه شماره‌ای آنان در دربار های هند بر تعداد شان در ایران فزونی می گرفت». [5]

        ادبیات و هنر این دوره آمیزه‌ای از زبانهای فارسی اسلامی و هندی بود ، شمار مسلمانان در سرتاسر شبه قاره هند، نه با تغییر اجباری دین، که گاه اظهار می شود، بلکه از طریق نفوذ روحانیون مسلمان و مبادلة تدریجی آداب و رسوم افزایش یافت.[6]